Bone Marrow Transplant

Bone Marrow( (ရိုးတွင်းခြင်ဆီ)ဆိုတာ ?

Bone Marrow (ရိုးတွင်းခြင်ဆီ)ဟာ  ပုံမှန်အားဖြင့် red blood cells (သွေးနီဥ)၊ white blood cells (သွေးဖြူဥ) နဲ့ platelets (သွေးဥမွှား) တွေကို stem cells တွေမှတစ်ဆင့် ပြောင်းလဲထုတ်လုပ်ပေးနိုင်ပါတယ် ။  bone marrow ထိခိုက်ပျက်စီးနေတဲ့အခြေအနေမှာဆိုရင်တော့  သွေးဆဲလ်များကို ပုံမှန်မထုတ်လုပ်ပေးနိုင်တော့ချေ။ ထိုကဲ့သို့သောအခြေအနေများတွင် များသောအားဖြင့် bone marrow ပျက်ဆီးမှုအနေအထား ၊ သွေးအားနည်းရောဂါပြင်းထန်မှု၊ သွေးကင်ဆာ အမျိုးအစား၊ auto-immune disease (သို့) အခြားသောကင်ဆာရောဂါများပေါ်မူတည်ပြီး bone marrow transplant (ရိုးတွင်းခြင်ဆီ အစားထိုးခြင်း) ကို လုပ်သင့်/မလုပ်သင့် ဆုံးဖြတ်လေ့ရှိပါတယ်။

ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးခြင်းတွင် နည်းလမ်း(၃)မျိုးရှိပါတယ်

• ပထမနည်းလမ်းကတော့ Autologous bone marrow transplant(မိမိstem cells ကို ခဏထုတ်ယူထားပြီး ပြန်အသုံးပြုခြင်း ) ဖြစ်ပါတယ်။

high-dose chemotherapy or radiation treatment (ကင်ဆာဆေးသွင်းကုသခြင်း <သို့> ဓာတ်ရောင်ခြည်ဖြင့် ကုသခြင်း) မပြုလုပ်မီ ရိုးတွင်းခြင်ဆီထဲက stem cells (ပင်မဆဲလ်) တွေကို ခန္ဓာကိုယ်မှ ခဏထုတ်ယူထားပါတယ်။ အဲ့ဒီ stem cell တွေကို အေးခဲထား၍ လူနာမှ ကုသမှုခံယူပြီးတဲ့နောက် stem cell တွေကို  ခန္ဓာကိုယ်ထဲရှိ ရိုးတွင်းခြင်ဆီထဲကို ပြန်ထည့်ပေးပါတယ်။ ဒီနည်းလမ်းကို rescue transplant (ရိုးတွင်းခြင်ဆီမထိခိုက်အောင် ကယ်ဆယ်သည့်နည်း) လို့လည်း ခေါ်နိုင်ပါတယ်။

• ဒုတိယနည်းလမ်းကတော့ Allogeneic bone marrow transplant လို့ခေါ်ပါတယ်။(matching test စစ်ဆေးလို့ အဆင်ပြေတဲ့ အလှူရှင်ဆီက လက်ခံတာပါ)

ဒီနည်းလမ်းကတော့ အလှူရှင်ဆီက stem cell ထုတ်ယူပြီး လူနာဆီသို့ထည့်ပေးတာပါ။ အလှူရှင်နဲ့ လက်ခံမည့်လူနာကို matching test (gene အမျိုးအစား၊ သွေး၊ အခြားလိုအပ်ချက်များကို တိုက်ကြည့်သည့်နည်း) သေချာစစ်ဆေးပြီး လက်ခံလို့ရ/မရ ဆုံးဖြတ်ပါတယ်။ အလှူရှင်ရှာတဲ့အခါမှာ မိဘညီအစ်ကိုမောင်နှမများ၊ ဆွေမျိုးများကို အရင်စစ်ဆေးကြည့်သင့်ပါတယ်။

• တတိယနည်းလမ်းကတော့ Umbilical cord blood transplant ဖြစ်ပြီး ဒီနည်းလမ်းက allogeneic transplant အမျိုးအစားထဲကတစ်ခုဖြစ်ပါတယ်။

ကလေးမွေးပြီးတဲ့နောက် ကလေးရဲ့အချင်းထဲမှ stem cell ကိုသိမ်းထားတာပါ။ အချင်းသွေးသိမ်းတယ်လို့လည်းပြောကြပါတယ်။ ထို stem cell တွေကို ထိုကလေးအတွက် နောင်တစ်ချိန်မှာ ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးပြုလုပ်ဖို့ လိုအပ်သောအခါ ပြန်လည်အသုံးပြုနိုင်ဖို့ အချို့ဆေးရုံတွေမှာ အေးခဲပြီး သိမ်းထားပေးလေ့ရှိပါတယ်။

ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသနည်းအဆင့်

ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသရာတွင် အဆင့် ၃ ဆင့်ရှိပါတယ်။

အဆင့် ၁။ ။ stem cells စုဆောင်းခြင်း။ stem cells ကို လက်သွေးပြန်ကြောမှထုတ်ယူမည်ဆိုလျှင် ဦးစွာ stem cells အရေအတွက်များအောင် ထိုးဆေးထိုးပေးရတဲ့အတွက် ဒီအဆင့်မှာ ရက်အနည်းငယ်ကြာမြင့်နိုင်ပါတယ်။ ထို့နောက်တွင်မှ ဆဲလ်ကို မသုံးခင်အချိန်ထိသိုလှောင်သိမ်းဆည်းပါတယ်။ အကယ်၍ အရိုးထဲမှထုတ်ယူမယ်ဆိုလျှင် အလှူရှင်ကို ခွဲစိတ်ခန်းသွင်း၍ Bone Marrow Stem Cells Harvesting ထုတ်ယူနိုင်ပါတယ်။

အဆင့် ၂။ ။ ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားမထိုးခင်ကုသမှု။ ဒီအဆင့်ကတော့ ကင်ဆာဆေးသွင်းခြင်း၊ ဓာတ်ရောင်ခြည်ပေးခြင်းတို့ဖြစ်ပြီး ကင်ဆာကုသသည်နှင့်တစ်ပြိုင်နက် ခန္ဓာကိုယ်ထဲရှိ ရိုးတွင်းခြင်ဆီကိုပါ ဖျက်ဆီးတဲ့သဘောသက်ရောက်ပြီး Stem cells အသစ်ထည့်ဖို့အဆင်သင့်ဖြစ်နေစေရန်ကူညီပေးပါသည်။

အဆင့် ၃။ ။ ဤအဆင့်ကတော့ အစားထိုးကုသမှုပြုလုပ်တဲ့အဆင့်ဖြစ်ပါတယ်။ သွေးသွင်းသကဲ့သို့ Stem cells ကို သွေးပြန်ကြောမှတစ်ဆင့် သွင်းပြီးကုသခြင်းဖြစ်ပါတယ်။ လူနာအပေါ်မူတည်ပြီး Stem cells သွင်းရတဲ့အကြိမ်အရေအတွက်ကွာခြားနိုင်ပါတယ်။

ထို့နောက်တွင်မူ ဆရာဝန်က လူနာ၏ ဆဲလ် ကြီးထွားနှုန်းနှင့်ပြန်လည်ကောင်းမွန်လာနှုန်းကို အနီးကပ်စောင့်ကြည့်ပါတယ်။ ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသပြီးနောက် ထိုအစားထိုးထားသောရိုးတွင်းခြင်ဆီမှ သွေးဆဲလ်များကို ကောင်းစွာ ပြန်လည်ထုတ်လုပ်ပေးနိုင်ရန် လအနည်းငယ်လိုအပ်သည်။

ရိုးတွင်းခြင်ဆီအလှူရှင်ဆီကနေ ဘယ်လိုမျိုး stem cell collect လုပ်လဲ? နည်းလမ်းကတော့ (၂) မျိုးရှိပါတယ်။

1)         Bone marrow harvest:  ရိုးတွင်းခြင်ဆီအလှူရှင်ကို မေ့ဆေးပေးပြီးလုပ်တဲ့ ခွဲစိတ်မှုအသေးစား ဖြစ်ပါတယ်။ ခွဲစိတ်မှုလုပ်နေစဉ် အတွင်း မေ့ဆေးပေးထားတဲ့အတွက် အလှူရှင်က အိပ်ပျော်နေမှာ ဖြစ်ပါတယ်။ ရိုးတွင်းခြင်ဆီကို အလှူရှင်ရဲ့Hip bone/ pelvis (တင်ပဆုံအရိုး)မှ ထုတ်ယူပါတယ်။ ထုတ်ယူတဲ့ပမာဏကတော့ ထိုရိုးတွင်းခြင်ဆီကို လက်ခံမယ့်လူနာရဲ့ ကိုယ်အလေးချိန်နဲ့ ပြန်တွက်ပြီး ထုတ်လေ့ရှိပါတယ်။

2)         Leukapheresis: ပထမဆုံးအနေနဲ့ အလှူရှင်ရဲ့ stem cell တွေကို bone marrow ထဲကနေ သွေးထဲသို့ရောက်အောင် လုပ်ပါတယ်။ ထို့နောက် အလှူရှင်ရဲ့သွေးကို IV line နဲ့ ထုတ်ယူပါတယ်။ ထိုထုတ်ယူရရှိတဲ့သွေးထဲမှ stem cell နဲ့အတူရောနှောနေတဲ့ သွေးဖြူဥ (WBC) တစ်ချို့ကို စက်အကူအညီဖြင့် ခွဲထုတ်ပြီး လက်ခံမည့် လူနာထဲသို့ ထည့်ပေးပါတယ်။ ကျန်တဲ့ သွေးနီဥ (RBC) တွေကိုတော့ အလှူရှင်ကို ပြန်ထည့်ပေးပါတယ်။

ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးခြင်း၏ ရရှိနိုင်သောနောက်ဆက်တွဲဆိုးကျိုးများမှာ

• Graft-versus-host disease (allogeneic transplant only) (မိမိကိုယ်ထဲရောက်လာသော အခြားသူ၏ ရိုးတွင်းခြင်ဆီ ကို မိမိ၏ ကိုယ်ခန္ဓာခုခံအားစနစ်မှ တိုက်ထုတ်ခြင်း)
• Organ damage (ကိုယ်တွင်းအင်္ဂါများ ထိခိုက်နိုင်ခြင်း)
• Infections (ရောဂါပိုးမွှားဝင်လွယ်ခြင်း)
• Infertility ( မျိုးဥမြုံနိုင်ခြင်း)
• New cancers (ကင်ဆာထပ်မံဖြစ်ပွားခြင်း) တို့ပဲဖြစ်ပါတယ်။

Graft-versus-host disease (allogeneic transplant only) (မိမိကိုယ်ထဲရောက်လာသော အခြားသူ၏ ရိုးတွင်းခြင်ဆီ ကို မိမိ၏ ကိုယ်ခန္ဓာခုခံအားစနစ်မှ တိုက်ထုတ်ခြင်း) ဟာ အစားထိုးပြီး မည်သည့်အချိန်မဆိုဖြစ်ပေါ်နိုင်ပါတယ်။ acute & chronic ဆိုပြီး ၂ မျိုးခွဲနိုင်ပါတယ်။ acute Graft-versus-host disease မှာ အစားထိုးပြီး လပိုင်းအတွင်းဖြစ်နိုင်ပြီး ပြနိုင်တဲ့လက္ခဏာတွေက အရည်ပြားနီရဲခြင်း၊ ဗိုက်ဖောင်းခြင်း၊ အသည်းထိခိုက်ပြီးအသားဝါခြင်းတို့ဖြစ်ပြီး  chronic Graft-versus-host disease ကတော့ နောက်ပိုင်းမှ ကိုယ်တွင်းအင်္ဂါကိုထိခိုက်ခြင်း ဖြစ်ပါတယ်။ ပြနိုင်တဲ့ လက္ခဏာတွေကတော့ အရိုးအဆစ်ကြွက်သားနာကျဥ်ခြင်း၊ မောခြင်း၊ ချောင်းဆိုးခြင်း၊
အသားအရေအရောင်ပြောင်းလဲလာခြင်း၊ပါးစပ်တွင်းအနာပေါက်ခြင်း၊ ဝမ်းပျက်၊ အော့အန်ခြင်း စတဲ့ လက္ခဏာတွေပြသနိုင်ပါတယ်။

Follow-up (ကုသမှုခံယူပြီးနောက် ဆရာဝန်နှင့် ပြန်လည်ပြသခြင်း)

ဆေးရုံမှဆင်းပြီးနောက် ပထမ(၂)လမှ(၃)လအတွင်း လူနာကိုမကြာခဏ သွေးစစ်ဆေးမှုများပြုလုပ်သင့်သည်။ ထို့ပြင် ရောဂါပိုးမွှားများ ဝင်ရောက်နိုင်ခြင်းနှင့် Graft-versus host disease ကို လျော့ချပေးသောဆေးများကိုလည်း သွေးထဲတွင်ရှိနေရမယ့် ဆေးပမာဏကို ပုံမှန်တိုင်းတာပေးရန် လိုအပ်သည်။ ထို့ပြင် ထိုဆေးများသောက်နေစဉ်တွင် ခုခံအားစနစ်လျော့ကျနိုင်သောကြောင့် လူနာကို အထူးဂရုစိုက်ပေးရန် လိုအပ်သည်။

– မအီမသာဖြစ်ခြင်း

– ၂နာရီကျော်ကြာ ကိုယ်အပူချိန် 37.5°C ကျော်ခြင်း

– ရောဂါပိုးမွှားများဝင်ခြင်း ဥပမာ-အရေပြားနှင့် ပါးစပ်နေရာများ

– အနီကွက်များထခြင်း

– ဝမ်းလျှောခြင်း

– အသက်ရှူကြပ်ခြင်း

– အခြားဘေးထွက်ဆိုးကျိုးများတစ်ခုခုခံစားရခြင်း
လူနာမှ အထက်ပါလက္ခဏာများခံစားရပါက ချက်ချင်းဆေးရုံသို့ ပို့ပေးရန် အထူးလိုအပ်ပါသည်။

How will life be after a transplant (ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသမှုခံယူပြီးနောက် ဘယ်လိုနေထိုင်ရမလဲ) ?

• အစားအသောက်

           အစားထိုးကုသမှုခံယူပြီး လအနည်းငယ်အတွင်း ခုခံအားစနစ်ပုံမှန်အခြေအနေသို့ ပြန်မရောက်သေးခင် ကျန်းမာရေးနှင့် ညီညွတ်သော အစားအစာများကို သေချာချက်ပြုတ်စားသောက်သင့်သည်။ မကျက်တကျက်ချက်ထားသော အစားအစားများကို  ရှောင်သင့်သည်။

• လူထုထူထပ်သောနေရာများကို ရှောင်ရှားခြင်း

               သွေးဆဲလ်ပမာဏများ ပုံမှန်အခြေအနေသို့ ပြန်မရောက်မီ ရောဂါပိုးမွှားများကူးစက်ခြင်းကို လျော့ချနိုင်စေရန် ရုပ်ရှင်ရုံ၊ ကားမှတ်တိုင်နှင့်အခြားလူထူထပ်သောနေရာများသို့ ၃လမှ ၆လအတွင်းသွားခြင်းကို ရှောင်ကြဉ်ရမည်။ ထို့ပြင် လူနာကို ကူးစက်ခြင်းမှ ကင်းဝေးစေရန် chicken pox (ရေကျောက်ရောဂါ) နှင့် measles (ဝက်သက်ရောဂါ)ဖြစ်နေသော ကလေးငယ်များနှင့်လည်း ထိတွေ့ခြင်းမပြုရ။

• ကျောင်း၊ အလုပ်များသို့ ပြန်သွားခြင်း

ဆရာဝန်နှင့် သေချာတိုင်ပင်ပြီး သွေးဆဲလ်ပမာဏများ ပုံမှန်အခြေအနေသို့ ပြန်ရောက်တဲ့အချိန်မှာ ကျောင်း (သို့) လုပ်ငန်းခွင်သို့ ပုံမှန်အတိုင်းပြန်သွားလို့ရပါပြီ။ လုပ်ငန်းခွင်ပြန်ဝင်မည့် လူနာများအနေဖြင့် အချိန်ပိုင်းလောက်ပဲ အလုပ်လုပ်ခြင်းမှ ပြန်လည်စတင်သင့်သည်။

• အားလပ်ရက်နှင့်ခရီးထွက်ခြင်း

အစားထိုးကုသမှုခံယူပြီးနောက် ၃လမှ ၆လအတွင်း လူနာအနေဖြင့် ဆေးရုံသို့ ပုံမှန်သွားသင့်သည်။ လိုအပ်ပါက သွေးသွင်းရနိုင်သည့်အတွက် ခရီးထွက်ရန်လိုအပ်ပါက ဆေးရုံနှင့် မဝေးသောနေရာသို့သာ ခရီးထွက်သင့်သည်။ အစားထိုးကုသပြီး ပထမ (၁) နှစ်မှစပြီး ခုခံအားစနစ်မှ အလုပ်လုပ်လာပြီဖြစ်တဲ့အတွက် ခရီးသွားလို့ ရနိုင်သည်။ ထို့ပြင် အချို့သော ကာကွယ်ဆေးများထိုးခြင်းကို ရှောင်ရှားရမည်။ ခရီးထွက်ရန်လိုအပ်သည်ဖြစ်စေ၊ ကာကွယ်ဆေးတစ်ခုခုထိုးရန် လိုအပ်ပါက ဆရာဝန်နှင့် သေချာစွာတိုင်ပင်ဆွေးနွေးသင့်သည်။

ကလေးများတွင် ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသခြင်း

ကလေးများတွင် ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကုသခြင်းသည် လူကြီးများတွင် အစားထိုးကုသမှုှနှင့် တူတူပင်ဖြစ်သည်။ အစားထိုးကုသမှုကို ခံယူတော့မည်ဆိုလျှင် ကလေးရဲ့ကြီးထွားမှု၊ ဖွံ့ဖြိုးမှုနှင့် နောက်ဆက်တွဲ မျိုးပွားခြင်းများထိခိုုက်မှုလျော့နည်းစေရန် ဆရာဝန်နှင့် သေချာဆွေးနွေးပါ။ ကလေး ၁နှစ်မှ ၂နှစ်အရွယ်သည် ခုခံအားစနစ်ဖွံ့ဖြိုးဆဲဖြစ်သောကြောင့် ခွဲစိတ်ကုသမည့်ဆရာဝန်နှင့် မဆွေးနွေးမီ ရိုးတွင်းခြင်ဆီအစားထိုးကျွမ်းကျင်ဆရာဝန်နှင့် သေချာတိုင်ပင်ပါ။